Archiwum

  • Archiwum - 1(4)/2010 ISSN 1897-0389

    Językoznawstwo nr 4 rok 2010 ISSN 1897-0389

    Spis treści

    Słowo wstępne Wprowadzenie

    1. Krystyna Plachcińska O pojęciu i granicach staropolszczyzny.

    Staropolskie teksty

    1. Zofia Wanicowa Mechanizm błędów translacyjnych w Biblii Królowej Zofii a spór o podstawę jej przekładu.
    2. Halina Wiśniewska Leksykalne pole semantyczne – metodą opisu XVII-wiecznej rzeczywistości.
    3. Grzegorz Majkowski Powtórzenia jako wykładniki kohezji w publicystyce okresu oświecenia.
    4. Tomasz Oszczęda Z historii drukarstwa polskiego (na podstawie staropolskich i średniopolskich listów dedykacyjnych).
    5. Agnieszka Królak Tekst artykułu hasłowego w Słowniku staropolskim.

    Człowiek w staropolszczyźnie

    1. Zdzisława Staszewska Akty prośby w Modlitwach Wacława.
    2. Joanna Opoka Czy w kodeksach staropolskich rozróżniano skargi i oskarżenia? Analiza struktury gatunkowej aktów mowy utrwalonych w kodeksach.
    3. Ewa Woźniak Problemy opisu doświadczenia eksperiensera w tekstach staropolskich.
    4. Janina Gardzińska Grzecznościowe akty mowy w listach Barbary Radziwiłłówny do Zygmunta II Augusta.

    Nowe obcowanie z tekstem staropolskim

    1. Anna Krupska-Perek Przez żywe słowo do wartości komunikacyjnej tekstów staropolskich.
    2. Antonina Grybosiowa Wskrzesić świat, który doszczętnie nie przeminął. O analizie najstarszych tekstów staropolskich (do r. 1543).

    Streszczenie

    Krystyna Plachcińska
    O pojęciu i granicach staropolszczyzna

    Używanie na gruncie historii literatury zbiorczej nazwy „staropolszczyzna”, choć ugruntowane tradycją, nie znajduje racjonalnego uzasadnienia, a przy tym szkodzi wizerunkowi literatury staropolskiej, postrzeganej przez to en bloc w kontraście wobec okresu oświecenia i jego nowoczesności. Słowa-klucze: literatura staropolska, periodyzacja

    ,
    Antonina Grybosiowa
    Wskrzeszać świat, który doszczętnie przeminął. O analizie najstarszych tekstów staropolskich (do r. 1543)

    Artykuł pisany przed pięciu laty należy traktować jako historyczny także w sensie rozwoju nauki. Tworzony dziś, w roku 2010, zwłaszcza po Zjeździe PTJ we Wrocławiu, po jego części teoretycznej noszącej tytuł Drogi i bezdroża językoznawstwa, wyglądałby inaczej. Należy więc ocalić w nim fragmenty dotyczące JOS, przede wszystkim ujęcie kognitywne, ale także uznane przez autorkę za celowe ujęcie eklektyczne Artykuł zawiera uwagi o JOS uczestników kultury przedchrześcijańskiej (judaistycznej) i kultury naszych przodków po przyjęciu chrześcijaństwa (np. roty sądowe). Najmniej anachroniczne okazują się propozycje od s. 4. do 8. o pozycji mężczyzny, o metaforach zwierzęcych oraz o aksjologii (dekalog).

    Słowa-klucze: językowy obraz świata, kognitywny, aksjologia

    ,
    Agnieszka Królak
    Tekst artykułu hasłowego w „Słowniku staropolskim”

    Artykuł stanowi próbę charakterystyki Słownika staropolskiego w ujęciu tak makrostrukturalnym, jak i mikrostrukturalnym, uwzględniającym szczegółowy opis budowy artykułu słownikowego jako odrębnego tekstu na podstawie analizy wybranych z tegoż Słownika haseł czasowników uznanych przez autorkę artykułu za wartościujące.
    Główną część powyższego referatu stanowi dokładna analiza cech poszczególnych elementów składających się na słownikowy artykuł hasłowy, tj. wyrazu hasłowego, jego form gramatycznych oraz jego znaczenia lub znaczeń.

    Słowa-klucze: ujęcie makrostrukturalne i mikrostrukturalne, czasownik, wartościujący, forma gramatyczna, znaczenie

    ,
    Grzegorz Majkowski
    Funkcja tekstotwórcza powtórzeń w publicystyce okresu oświecenia

    W niniejszym artykule został podjęty problem kohezji (spójności linearnej, składniowej) w tekstach publicystycznych pierwszej połowy XVIII wieku. Wyróżnione tu będzie – jako formalny wykładnik więzi – powtórzenie.
    Można wykazać, że powtórzenia mają różnorodny charakter powierzchniowy (np. powtórzenia leksykalne, synonimiczne) i są istotnym czynnikiem budowania spójności tekstu publicystycznego.
    Materiał źródłowy stanowią starodruki z XVIII wieku. Wśród nich są anonimowe broszury i druki ulotne oraz publikacje książkowe Fr. Radzewskiego (Poklateckiego), X.W. Bystrzanowskiego, S. Garczyńskiego i innych.

    Słowa-klucze: kohezja, powtórzenie, tekst publicystyczny

    ,
    Tomasz Oszczęda
    Z historii drukarstwa polskiego (na podstawie staropolskich i średniopolskich listów dedykacyjnych)

    Artykuł poświęcony jest historii polskiego drukarstwa, obejmującej okres od XVI do XVIII wieku. Analiza w nim zawarta została przeprowadzona na podstawie informacji znajdujących się w listach dedykacyjnych, poprzedzających dzieła literackie wydawane drukiem. Podjęty tu został ważny aspekt dostosowywania czcionek drukarskich (pozyskanych z Niemiec) do specyfiki wymowy języka polskiego.
    Artykuł przybliża również słownictwo związane z drukarstwem, używane przez staropolskich i średniopolskich autorów listów dedykacyjnych.

    Słowa- klucze: list dedykacyjny, dedykacja, drukarstwo, czcionka

    ,
    Zofia Wanicowa
    Mechanizm błędów translatorskich w „Biblii królowej Zofii” a spór o podstawę jej przekładu

    Artykuł przedstawia wzajemne relacje tekstu łacińskiego, czeskiego i polskiego, pokazuje mechanizmy powstawania błędów w polskim tłumaczeniu oraz formułuje wynikający z tej analizy zaskakujący (!) wniosek.

    Słowa-klucze: Biblia królowej Zofii, język staroczeski, błąd tłumacza.

    ,
    Halina Wiśniewska
    „Leksykalne pola znaczeniowe” – metodą językowego opisu siedemnastowiecznej rzeczywistości

    W niniejszym artykule – po zdefiniowaniu pojęcia `leksykalne pole znaczeniowe` i prezentacji (jako wzorca) pracy R. Tokarskiego pt. Znaczenie słowa i jego modyfikacje w tekście - został dokonany opis aktualnych opracowań, dotyczących leksyki z XVII wieku, w których polscy badacze zastosowali różne metody antropocentryczne, np. teorii komunikacji, kultury, socjologii i językowego obrazu świata.

    Słowa- klucze: leksykalne pole znaczeniowe, metody antropocentryczne, komunikacja

    ,
    Ewa Woźniak
    Problemy opisu doświadczenia eksperiensera w tekstach staropolskich.
    Artykuł przedstawia problem rozumienia wyrażeń odnoszących się do przeżyć psychicznych w tekstach staropolskich. Podstawą analizy są pasyjne fragmenty staropolskich narracji biblijno-apokryficznych, zawierające opis uczuć Maryi. Proponuje się interpretację, której punktem wyjścia nie jest nazwa uczucia (i tym samym definicja leksemu, podawana za źródłami leksykograficznymi), ale wyróżnienie komponentów semantycznych, które w różny sposób ujawniają się w strukturze wypowiedzeń, opisujących sytuację doznawania uczucia, a które ustalane są także z wykorzystaniem dalszych kontekstów i na tle znaczenia całości tekstu. Tak zdefiniowanym pojęciom (uczuciom) przyporządkowuje się ich leksykalne wykładniki.

    Słowa-klucze: opis uczuć, komponenty semantyczne, leksykalne wykładniki
    ,
    Janina Gardzińska
    Grzecznościowe akty mowy w listach Barbary Radziwiłłównydo króla Zygmunta Augusta

    List staropolski na przykładzie korespondencji Barbary Radziwiłłówny z królem Zygmuntem Augustem może być interesujący jako gatunek językowy o strukturze dialogowej, jako rodzaj dyskursu pisanego, swoisty akt illokucyjny czy raczej zespół takich aktów. Wśród nich najbardziej wyraziste treściowo i strukturalnie są grzecznościowe akty mowy (prośby, podziękowania, życzenia itp.), które są w niniejszym artykule przedmiotem analizy i interpretacji.
    Materiał źródłowy został pozyskany na podstawie opracowania: Listy polskie z XVI wieku, pod red. K. Rymuta (LP I 1998, II 2001)

    Słowa-klucze: tekst, list, akty mowy, XVI wiek.

    ,
    Zdzisława Staszewska
    Akty prośby w „Modlitwach Wacława”

    Analizy aktów prośby zawartych w najstarszych polskich prozatorskich wersjach godzinek, które zmierzają do ustalenia struktur tych tekstów, identyfikacji ich parametrów pragmatycznych (poprzez/za pomocą środków wyrazu w standardowym języku próśb), takich jak owoc prośby, jej nadawca, czasowniki performatywne i frazy adresatywne, wprowadzające akt prośby.
    W niniejszym artykule zwraca uwagę illokucyjna wartość suplikacji, zawierzających efektywności codziennych modlitw (bez potrzeby występowania w nich licznych strategii konwersacyjnych), przenoszących ufność nadawcy (graniczącą z pewnością) bez użycia pozawerbalnych środków wyrazu.

    Słowa-klucze: akty prośby, godzinki, czasowniki performatywne, illokucyjna wartość, codzienne modlitwy

    ,
    Joanna Opoka
    Czy w kodeksach staropolskich rozróżniano skargi i oskarżenia? Analiza struktury gatunkowej aktów mowy utrwalonych w kodeksach.

    Artykuł zawiera komunikacyjną analizę tekstu kodeksów staropolskich, przeprowadzoną w oparciu o teorie aktów mowy oraz gatunków mowy. Metodą badawczą, wykorzystaną do rekonstrukcji gatunkowego wzorca staropolskiej skargi (żałoby), jest zaproponowana przez Annę Wierzbicką metoda elementarnych jednostek semantycznych. Utrwalone w kodeksach staropolskich akty mowy zostały rozłożone na podstawowe elementy, takie jak: nadawca, jego intencje, odbiorca, treść wypowiedzi, cel komunikacyjny.
    Przeprowadzona analiza wykazała, że w staropolskim systemie prawnym nie odróżniano dwóch typów wtórnych (prawniczych) gatunków mowy skargi i oskarżenia. Używane w kodeksach czasowniki performatywne oraz zbieżność podstawowych elementów dających się wyodrębnić z opisów aktów mowy (intencja, cel, nadawca itd.) — skłaniają do konkluzji, że w staropolskim systemie prawnym funkcjonował tylko jeden wtórny gatunek mowy: żałoba realizowany każdorazowo w indywidualnym akcie mowy żałowaniu.

    Słowa-klucze: akty mowy, gatunki mowy, cel komunikacyjny, czasowniki performatywne, skargi i oskarżenia, żałoba – żałowanie

    ,
    Anna Krupska-Perek
    Przez żywe słowo do wartości komunikacyjnej tekstów staropolskich
    Mówiąc o różnych sposobach głosowego wykonania wypowiedzi/tekstów współczesnych i staropolskich możemy odróżnić przynajmniej trzy zjawiska: oralność (przy nieznajomości pisma), ustność (w komunikacji spontanicznej), mówioność (jako określony wybór formy przekazu).
    W obecnym odbiorze tekstów staropolskich (np. w dydaktyce) preferowana jest wyrazista forma mówiona w wykonaniu nauczyciela (albo aktora). W zrozumieniu sensu pomaga wówczas celowe wykonanie prozodyczne (np. akcentów, intonacji, pauz, tempa, głośności) albo posłużenie się umownymi znakami lub schematami struktur logicznych i głosowych (np. tematyczno-rematycznych). Nawet przy cichym czytaniu (w myślach) dla zrozumienia sensu konieczne/przydatne jest „odtwarzanie” cech prozodii.

    Słowa-klucze: oralność, ustność, mówioność, teksty staropolskie, prozodia, struktury tematyczno-rematyczne

    Abstract

    Krystyna Płachcińska
    The term and the limits of the ‘Old Polish literature’
    The use of the complex term ‘the Old Polish Literature’, though traditional, does not have a rationale, as it harms the image of this literature, perceived en bloc in contrast to the period of Enlightenment and its modernity.
    ,
    Krystyna Płachcińska
    The term and the limits of the ‘Old Polish literature’

    The use of the complex term ‘the Old Polish Literature’, though traditional, does not have a rationale, as it harms the image of this literature, perceived en bloc in contrast to the period of Enlightenment and its modernity.

    ,
    Zofia Wanicowa
    The mechanism of translation mistakes in Queen Sophia Bible and the dispute about the basis of its translation

    The article presents reciprocal relations between Latin, Czech and Polish texts, shows the mechanisms of mistakes emerging in Polish translation, and formulates a surprising (!) conclusion drawn from the analysis.

    ,
    Halina Wiśniewska
    Lexical semantic areas as a descriptive method in the seventeenth-century reality

    Having defined the term ‘lexical semantic area’ and after the presentation (as a model) of the work by R. Tokarski entitled “The meaning of word and its modifications in a text” a detailed description of present elaborations covering the seventeenth century lexis is presented. In the elaborations Polish researchers have used different anthropocentric methods, e.g. theories of communication, culture, sociology and language picture of the world.

    ,
    Grzegorz Majkowski
    Text-creating function of repetition in the Enlightenment period journalism

    The issue of cohesion (linear and syntactic) in journalistic texts is discussed. It covers the period of the first half of the eighteenth century. Repetition, as a formal linkage manifestation, is strongly emphasised.
    It can be proved that repetitions are of different superficial origin (e.g. lexical or synonymic repetitions) and are a substantial element in the creation of a coherent journalistic text.
    Eighteenth-century old prints are a source material here, among which there are anonymous brochures and books by Fr. Radzewski (Poklatecki), X.W. Bystrzanowski, S. Garczyński and others.

    ,
    Tomasz Oszczęda
    From the history of Polish printing (based on the Old and Middle Polish dedicatory letters)

    The article is dedicated to the history of Polish printing from the sixteenth to eighteenth centuries. The analysis in the article is based on the information in dedicatory letters preceding printed literary works. An important aspect of adjusting printing fonts (gained from Germany) to the peculiarities of Polish pronunciation is deliberated.
    In addition, the article outlines the printing vocabulary used by Old and Middle Polish authors of dedicatory letters.

    ,
    Agnieszka Królak
    Entry article text in the Old Polish Dictionary

    The article attempts to characterise the Old Polish Dictionary from the macro and micro structural perspectives. It takes into account a detailed description of a dictionary entry structure as a separate text. The description is based on the analysis of particular verb entries considered by the author as evaluative and chosen from the Dictionary.
    The main part of the paper revolves around a comprehensive analysis of particular elements constituting a dictionary entry, i.e. entry word, its grammatical forms as well as its meaning or meanings.

    ,
    Zdzisława Staszewska
    Act of request in Wacław`s prayers

    The analysis of acts of request contained in the oldest polish prose version of the hours is aimed at establishing their text structure, identification of some pragmatic parameters of their accomplishment (with the use of verbal means comprised in the standard language of prayer) such as: the fruit of request, the speaker, performative verbs and phrases to the addresse that introduce the act of asking.
    In the article one pays attention to illocutionary value of supplications that are measured in terms of the effectivenes and unlike usual request (whit possibility of appearing numeros conversational strategies) carry out just one strategy determined by the speaker`s confidence (verging on certainty) that she or he will be heard out.

    ,
    Joanna Opoka
    Skarga & oskarżenie – were the two distinctive speech acts in Polish old legal codices? The genre structure analysis of speech acts identified in the texts of Polish old legal codices

    The author provides a communicative analysis of the texts available in Polish old legal codices. The analysis is based on the theory of speech acts and speech genres. The methodology adopted to reconstruct the genre pattern of the Old Polish act of skarga or żałoba (Old Polish for ‘complaint’, ‘lament’), originates from the method of elementary semantic units proposed by Anna Wierzbicka. The identified speech acts have been decomposed to research their fundamental units, namely the sender, his/her intentions, the receiver, the message, and the communication goal.
    As the result of the research the author proves that the two secondary (legal) speech acts (skarga, oskarżenie) were not distinguished in a noticeably distinct manner in the Polish old legal system and codices. Performative verbs used in the old codices and the correspondence between the basic distinctive elements of the characteristics of speech acts (intention, goal, sender etc.) – are pertaining to the idea of one universal secondary speech act, namely żałoba being realized in each case as a distinctive speech act of żałowanie (complaining, lamenting).

    ,
    Ewa Woźniak
    The experiencer’s sensation descriptive problems in the Old Polish texts.

    The article presents the problem of understanding the expressions referring to psychic experience in the Old Polish texts. The basis for the analysis are passion fragments of the Old Polish bible-apocryphal narrations that contain the description of Holy Mary’s feelings. The starting point for the interpretation is not the name of the feeling (thus the lexeme definition quoted from lexicographic sources) but distinguishing semantic constituents. Semantic constituents are demonstrated in the utterance structure differently, they describe experiencing a feeling. They are determined by the use of further contexts, where the meaning of the whole text constitutes the background. The terms (feelings) being defined in such a manner are assigned to their lexical manifestations.

    ,
    Janina Gardzińska
    Polite speech acts in Barbara Radziwiłłówna`s correspondence with King Sigismund II

    The paper deals with the analysis and interpretation polite speech acts found in the sixteenth-century Barbara Radziwiłłówna`s letters to King Sigismund II. The letter understood herein as a written and therefore recorded discourse between people. An utterance of this type consists of a complex of speech acts. In the description and linguistic interpretation of a letter what is interesting in actual usages and communication strategies determined not only by the characteristics of the type of utterance but also by both the sender`s aims and addressee`s expectations. The paper discusses, in edition to requests and thanks, the beginnings and endings of the letters as well as all phrases within the main body directed to the addresse. From the point view of layout they all play a principal role in the structure and style. Moreover, in terms of content, they express the sender`s profound respect, love and total devotion to the king and husband. The interpretation also covers a broader linguistic, cultural, social and situational context for the analyzed polite speech acts.

    ,
    Anna Krupska-Perek
    Through spoken word to the communicative value of Old Polish texts

    When considering different ways of performing utterances/texts, modern as well as Old Polish, we can discriminate at least three phenomena: oral performance (not knowing writing), spoken performance (in spontaneous communication), mouthing performance (as a specified choice of transmission).
    In the present perception of the old Polish texts (e.g. in didactics) an expressive spoken form performed by a teacher or an actor is preferred. In order to understand the gist, it is helpful to use a deliberate prosodic performance (of stress, intonation, pauses, rhythm or volume) or the usage of stipulated signs or logical and vocal structure schemata (e.g. topic-rhematic). Even with silent-reading (in your thoughts), rendering prosody features is necessary/useful for a better understanding of the gist.

    ,
    Antonina Grybosiowa
    Recalling the world that passed entirely. About the analysis of the Old Polish texts (until 1543)

    The article written five years ago should be considered a historical one, in the science evolution sense likewise. Were it written today, in 2010, especially after the Polish Linguistics Society Congress in Wroclaw, the article would look differently. Therefore, it is vital to save fragments referring to the Language Picture of the World – especially the cognitive approach - but also the eclectic approach intentionally recognised by the author.
    The article contains remarks about the Language Picture of the World of the pre-Christian (Judaic) culture as well as our ancestors’ culture after adopting Christianity (e.g. judicial rotas). It appears that the suggestions from pp. 4 to 8 about a man’s standing or animal metaphors as well as axiology (Decalogue) are the least anachronistic.